Roma’nın “Beş İyi İmparator”u ve Sikkeleri

Suna Kıraç ve Birim Kütüphaneleri Hazine 6. “Numismatik: Çağlar Boyunca Sikkenin Yolculuğu” teması kapsamında hazırladığımız bu yazıda tarihçiler tarafından beş iyi imparator olarak tanımlanan2, MS 96-180 yılları arasında hüküm süren Roma imparatorlarının sikkelerine Roma tarihçisi Eutropius3’un da anlatımı eşliğinde bir yolculuk yapacağız.

Roma İmparatorluğu tarihinde önemli yer tutan bu imparatorların ortak özelliği soya dayalı bir anlayışla değil evlat edinilerek tahta çıkmaları ve hükümranlıkları boyunca da adil ve ideal bir yönetim sergilemiş olmalarıdır. Evlat edililen imparatorlar dönemi olarak da bilinen bu dönem, çoğu zaman imparatorluğun “Altın Çağı” olarak da anılmaktadır. Keyifli okumalar…

NERVA (MS 96-98)

“… Kentin kuruluşunun sekiz yüz ellinci yılında, Vetus ve Valens’in consul’luklarında, büyük bir şans eseri iyi yöneticilerin eline geçen imparatorluk yeniden refah dönemine kavuştu. Zalim bir tiran olan Domitianus’un ardından sivil yaşamında ılımlı ve azimli bir insan olan Nerva yönetimi devraldı. … son derece hakkaniyetli ve çok kibar davrandı. Tanrısal bir öngörüyle Traianus’u evlat edinerek devleti güvence altına aldı.” (Eutropius, VIII)

Nerva (Marcus Cocceius Nerva), sadece 16 ay tahtta kalmış olmasına rağmen Roma tarihinde önemli bir yere sahiptir. Domitianus’un ölümünden sonra Roma bir iç savaş tehdidi ile karşı karşıya kalmış, senato, saygın bir senatör olan 66 yaşındaki Nerva’yı tahta geçirmiştir. Nerva, MS 97 yılında Germania Valisi Traianus’u evlat edinmiş ve onu tahtın varisi olarak tayin etmiştir. Böylelikle halefini aile bağına göre değil yetenek, kapasite ve liyakata göre seçen ilk imparator olmuştur.

No. 1: Nerva, MS 96, gümüş denarius, arka yüzde IVSTITIA AVGVST (İmparatorun adaleti)4.

Nerva hükümranlığı sırasında kendinden önceki imparatorlardan farklı bir yönetim tarzı benimsemiş, ihanetten hapse atılanları serbest bırakmış, haczedilen mülkleri sahiplerine iade ettirmiş ve yaşadığı sürece halkın güven ve sevgisini kazanmıştır.

No. 2: Nerva, gümüş denarius, MS 96. Öy.: İmparatorun başı, sağa; Ay.: Sikkelerinde ordudaki uyum (CONCORDIA EXERCITVVM), birbirini sıkan iki elle gösterilmiştir (ANS, 1905.57.329).
No. 3: Öy.: İmparatorun başı, sağa; Ay.: Otlayan at ve VEHICVLATIONE ITALIAE REMISSA (İtalya’nın araba sağlaması kaldırıldı) lejandı görülmektedir5.

Nerva, sosyal ve mali reformlar yapmış ve Flaviuslar döneminde konan vergileri hafifletmiştir. Devlet memurlarının görevleri gereği dolaşırlarken uğradıkları kentler, bu görevlere oradan sonra gidecekleri kente kadar at ve araba sağlamak zorundaydılar. Nerva, bu uygulamayı kaldırmıştır. Bu durum sikkelerde arabadan çözülmüş otlayan at ile gösterilmiştir.

No. 4: Öy.: İmparatorun başı, sağa; Ay.: Palmiye ağacı, SC ve FISCI IVDAICI CALVMNIA SVBLATA (Yahudi vergilerinde haksız suçlama kaldırıldı)6.

Vergilerle ilgili bir başka uygulaması da Yahudilerle ilgilidir. Yahudilerden vergi alınmaktaydı ancak Nerva, Yahudi olmadığını kanıtlayanlardan bu verginin alınmamasını sağlamıştır.

TRAIANUS (MS 98-117)

“… hiçbir senatöre haksızlık etmedi, devlet hazinesini doldurmak için şerefsizce bir suç işlemedi, herkese karşı cömert davrandı, sivil ya da resmi yaşamda tanıdığı herkesi, hatta en düşük soydan bile gelenleri onurlu devlet görevlerine getirerek zenginleştirdi, dünyanın her yanına kentler inşa etti, bu kentlere vergi muafiyei getirdi, herşeyi sukûnetle ve soğukkanlılıkla haletmeye baktı…” (Eutropius, VIII, 4).

Hispania’nın Italica bölgesinde ünlü bir komutanın oğlu olarak dünyaya gelen Traianus (Marcus Ulpius Nerva Traianus), MS 97 yılında Germania valisi olarak atanmıştır. Roma’nın eyalet kökenli ilk imparatorudur. Hem senatoya hem de orduya karşı dengeli davranmış ve barışçıl bir ortam yaratmıştır. İtalya’da ve eyaletlerde yoğun imar faaliyetleri başlatmıştır. Bunlardan en önemlisi Roma’daki Traianus forumudur. Traianus forumuna dikilmiş olan ve bugün de ayakta duran Traianus sütunu üzerinde ise zaferle sonuçlanan Dac savaşlarını betimleyen kabartmalar vardır7.

No. 5: Aureus, Roma, 112. Öy.: IMP TRAIANVS AVG GER DAC P M TR P COS VI P P; Ay.: FORVM TRAIAN8.

Forum ve sutün sikkelerde sıkça betimlenen tipler olarak görülebilmektedir.

No. 6: Öy.: İmparatorun başı, sağa, giyimli; Ay.: Bir kadın (Via Traiana) figürü, sola, kayalık üzerinde uzanmış, sağ elinde tekerlek, sol elinde dal9.

Traianus’un imar alanındaki çabaları da yanı sıra ulaşım alanındaki faaliyetleri de sikkelerine yansımıştır. İmparator, Roma-Beneventum yolunu Brundisium’a kadar uzatmış ve yola Via Traiana adı verilmiştir. 109-112 yılları arasında yaptırılan bu yolla ilgili sikke betiminde, oturan figür sol dirseği ile kayaya dayanmış, sağ eliyle dizi üstündeki tekerleği tutmaktadır ve araba geçişine uygun hale getirilen bölgenin dağlık olduğu anlatılmaktadır.

No. 7: Aureus, Roma, MS 103-111. Öy.: İmparatorun başı, sağa, IMP TRAIANO AVG GER DAC P M TR P COS V P P; Ay.: İmparator at üzerinde, elindeki mızrağı yerde duran bir Dacialıya doğrultmuş, S P Q R OPTIMO PRINCIPI10.

Trainaus’a senato tarafından verilen “optimus princeps” “en iyi princeps” unvanını gösteren lejand sikkelere yansımıştır. I. Dac savaşı sonunda yapılan anlaşmayı bozan Kral Decebalus, 105 yılında Tuna’nın güneyindeki Roma eyaletlerine saldırınca, II. Dac savaşı başlamış ve 107 yılına dek sürmüştür. Savaş, Roma’nın başarısıyla sonuçlanmış ve Dacia (bugünkü Romanya), Roma eyaleti olmuştur. Dac Savaşları, Traianus’un birçok sikkesine konu edilmiştir, buradaki altın madenlerinin ele geçirilmesiyle imparatorluk zenginleşmiştir.

No. 8: Sestertius, Roma, MS 111. Öy.: İmparatorun başı, sağa; Ay. Arabia, sola, ayakta, elinde dal, yanında sola ilerleyen deve ARAB ADQVIS11.

Döneminde Arabia (Petrae/Nebatiye) ilhak etmiştir. Bu bölge Roma’nın Hindistan ticareti için önemli bir noktaydı. 106 yılında, Suriye valisi A. Cornelius Palma’nın, Nabati Krallığı’ndan (MÖ 400-MS 106) aldığı topraklar üzerinde Arabia eyaleti kurulmuştu. Bunu anlatan bir sestertius’ta yanında deveyle bir figür ve altta ARAB(ia) ADQVIS(ita) lejandı ile görülmektedir.

No. 9: Aureus, 111 Öy.: İmpatorun büstü, sağa; Ay.: İmparator, ayakta, sola, önünde iki çocuk, ALIM(ENTA) ITAL(IAE)12. Traianus İtalya’nın fakir gençlerinin terbiye ve eğitimleri için büyük vakıflar (Alimentatio Italiae) tesis etmiştir.

Traianus döneminde imparatorluk en geniş sınırlara ulaşmıştır. Aynı zamanda yetenekli ve adil yöneticiliğinin de savaşta kazandığı onurların ötesine geçtiği kaydedilmektedir (Eutropius, IV). Gibbon da Traianus’un ölümünden yak. 250 yıl sonra, senato yeni bir imparatorun tahta çıkış alkışlamalarında bu hükümdara Augustus’un mutluluğuna ve Traianus’un erdemine erişmesi dileğinde bulunulduğunu aktarır.

HADRIANUS (117-138)

“… Yönetimde olduğu sürece barışı gözetti… imparatorluğun her yanını dolaştı, pek çok bina inşa etti, Latincede son derece belagatli konuşmalar yaptı ve Yunancada da son derece bilgiliydi. Hoşgörü konusunda büyük bir ünü yoktu amma hazine ve askerlerin eğitimi konusunda son derece dikkatli hareket etti …” (Eutropius, VIII, 6).

Hadrianus (Publius Traianus Hadrianus), anne tarafından Traianus’un akrabası olup babasının ölümünden sonra ona emanet edilmişti. Traianus’un ölümünün ardından evlat edinildiği ilan edilmiş, ordu ve senato tarafından imparator olarak kabul edilmiştir. Hadrianus, imparatorluğun genişlemesinden ziyade ele geçirilen topraklardaki hakimiyetin güçlendirilmesine odaklanmıştır. Hadrianus, Hellen edebiyatı ve kültürüne yakın ilgi duymuş, Traianus’un alimenta’sını devam ettirmiştir. Hadrianus’un dönemi, bir barış ve refah dönemidir ve bu durum sikkelerine de yansımıştır.

Yirmi bir yıl hüküm süren imparatorluğunun yarısından fazlasına imparatorluğun dört bir yanına düzenlediği seyahatler damgasını vurmuştur. 121-125 yılları arasında Gallia, Rhen Bölgesi, Britannia, Hispania, Asia, Yunanistan ve Sicilia’yı; 127 yılında İtalya yarımadasını, sonrasında 128-133 yılları arasındaki ikinci seyahatinde Atina, Küçük Asya, Syria ve Mısır’ı dolaşmıştır. Bu seyahatlarde hem tebaasını denetlemiş, hem de halkın sorunları ile yakından ilgilenerek onların güvenini kazanmıştır. Hadrianus’un gezileri sırasında ziyaret ettiği şehirler sikkelerinde adventus (varış) ve restitutor (onaran) lejantlarıyla vurgulamışlardır.

Hadrianus döneminde de vergilerden artan gelirlerle imar faaliyetleri devam etmiştir. İtalya dışındaki eyaletlerde de çeşitli kamu ve dini binalar inşa edilmiştir. Atina’da Zeus Olympios tapınağı, Roma’da Venüs tapınağı ve Pantheon bunlar arasında en dikkati çekenlerdir. Britannia’yı güçlendirmek için yapılan Hadrianus suru bugün de anıtsallığını korumaktadır.

Hadrianus’un sikkeleri oldukça zengin bir ikonografi gösterir. Eyalet ve kent personifikasyonlarının olduğu sikkelerde eyaletlerle ilgili simgeler de yer alır. Örneğin Mısır gezisi ile ilgili sikkelerde Nehir Tanrısı Nil, timsah, su aygırı ve saz gibi simgelerle birlikte betimlenmiştir. Britannia gezisini simgeleyen Britannia personifikasyonu görülmektedir.

No. 10: Aureus, Roma. Öy.: İmparatorun büstü, sola; Ay.: İmparator ve Italia, ADVENTVI AVG ITALIAE13.

Adventus serisi olarak bilinen sikkelerde İmparator, hangi eyalete gitmişse, oraya varışını anlatmaktadır.

No. 11: Öy.: İmparatorun başı, sola; HADRIANVS AVG COS III P P; Ay.: RESTITVTORI AFRICAE, Hadrianus Afrika’yı ayağa kaldırıyor14.

Restitutor serisi. Dolaştığı eyaletleri kalkındırdığı için, bu serideki sikkelerde; imparator, önünde diz çökmüş olan eyalet personifikasyonunu elinden tutup kaldırırken gösterilmiştir.

No. 12: Sestertius, Roma, 130-133. Öy.: İmparatorun büstü, sağa, HADRIANVS AVG COS III P P; Ay.: Hadrianus, ayakta, sağa, önünde vexillium taşıyan üç asker, EXERCITVS RAETICVS, S C (kesimde)15.

Exercitus serisi, çeşitli eyaletlerin ordularıyla ilgilidir. İmparator, gittiği yerlerde onların manevralarına katılmıştır. Bu serideki sikkelerde, imparator at üstündedir ve elini, karşısındaki askerlere doğru kaldırmıştır. 121 yılında ziyaret ettiği Raetia’da limes (sınır duvarı) yaptırmıştır. Bu ziyaretle ilgili bir örnekte, EXERCITVS RAETICVS yazısıyla birlikte, imparatorun karşısındaki askerler, legion kartalı ve sancakla gösterilmiştir.

No. 13: Sestertius, Roma, 130-133. Öy.: Hadrianus, HADRIANVS AVG COS III P P; Ay.:

At üzerinde sağa ilerleyen imparator, elini kaldırmış, asa tutar, önünde standard taşıyan askerler, EXERCITVS SYRIACVS S C16 lejandı, Hadrianus’un 129/130 yılında Syria’yı ziyareti ile ilgilidir.

ANTONINUS PIUS (MS 138-161)

“Sade bir vatandaş olarak büyük bir onurla yaşamış, bunu yönetiminde daha da arttırmıştı; kimseye kaba davranmadı, herkese dostça yaklaştı, askeri alandaki ünü ölçülüydü, genişlemekten çok eyaletleri savunmayı tercih etti, ülkenin yönetimine en uygun kişileri getirmeye baktı, iyileri onurlandırdı…” (Eutropius, VIII, 7).

Dedesi tarafından iyi bir şekilde yetiştirilen Antoninus Pius, seçkin bir aileden gelen Roma’nın önde gelen zenginlerindendi. Augustus’tan sonra en uzun süre tahtta kalan ikinci imparator olan Antoninus Pius’un genel olarak barışçıl bir siyaset, ekonomide ise başarılı politika izlemiş ve İmparatorluğu Roma’dan yönetmiştir.

No. 14: Aureus, Roma, MS 140-14317. Öy.: İmparatorun büstü, sağa, ANTONINVS AVG PIVS P P TR P COS III; Ay.: İmparator, oturuyor, sola, alçak bir platform üzerinde yanında Liberalitas, sola, ayakta, cornucopiae (bereket boynuzu)’dan sikkeleri toga’lı bir vatandaşın kucağına döküyor.

İmparatorlar halkı hoşnut etmek için zaman zaman para ve yiyecek dağıtmış ve bu durum sikkelere de yansıtılmıştır. Sikkelerde imparatorun cömertliğini anlatan “Liberalitas Aug” sözcüğünün yanında yer alan rakamlar da bu bağışların kaçıncı kez yapıldığına atıf yapmaktadır.

İmparatorluğu sırasında Anadolu’nun batısında meydana gelen depremlerde zarar gören kentlerin onarılmasına destek olmuştur. Bu durum pek çok kentin sikkesinde belgelenmektedir.

No. 15: Britannia savaş sonunda 142’de, Antoninus Pius, 2. kez imperator sanı almıştır. Bu san ile darbedilmiş sikkelerden birinde Britannia figürü kayalıkta oturmaktadır ve kesimde BRITANNIA yazısı görülmektedir18. Antoninus Pius zamanında Britannia’daki savaşların sonunda, Hadrianus surunun daha kuzeyinde Clyde-Forth (bugünkü Edinbourgh-Glasgow arası) arasında Antoninus’un adını taşıyan yeni bir sur yaptırılmıştır.

No. 16: Denarius, Roma. Öy.: İmparatorun başı, sağa, ANTONINVS AVG PIVS P P; Ay.: Mağarada ikizleri emziren dişi kurt, TR POT COS III19.

MS 147 yılında Roma’nın 900. Kuruluş yılı coşkulu bir şekilde kutlanmıştır. Bunu anlatan pek çok madalyon da darp edilmiştir. Aynı zamanda oyunlar düzenlenmiş ve bağışlar da yapılmıştır. Bunun için basılan sikkelerde tanrıça Roma ve kuruluş mitosu ile ilgili konular sikkelerde betimlenmiştir.

No. 17: Denarius, Roma. Öy.: İmparatorun başı, sağa, ANTONINVS AVG PIVS P P; Ay.: Marcus Aurelius’un büst, sola AVRELIVS CAES AVG PII F COS DES20. Sağlığı kötüleşen imparator devlet yönetimini evlat edindiği Marcus Aurelius’a bıraktığını ilan etmiş ve kısa bir süre sonra da ölmüştür.

MARCUS AURELIUS (MS 161-180)

“… Roma’da herkese kendisiyle eşitmiş gibi davrandı, imparatorluğa yükseldiği için küstahlık etmedi, her zaman cömert oldu. Eyalet yönetiminde de iyi ve ölçülü hareket etti. … Hazinede para kalmayınca, askerlerine maaş ödeyemedi ve eyaletlere ya da senatus’a herhangi bir vergi koymayı istemediğinden, tanrısal Traianus’un forumu’nda yapılan açık arttırmada imparatorluğun bütün mallarını sattı; altın kapları, kristal kapları, karısına ve kendisine ait ipek ve kenarı işlemeli elbiseleri ve birçok değerli ziynet eşyasını…” (Eutropius, VIII, 12-13).

Lucius Verus (MS 161-169) ile ortak ve uyumlu bir şekilde imparatorluğu yöneten Marcus Aurelius (Marcus Aelius Aurelius Verus), L. Verus’un ölümünden sonra tek başına hüküm sürmüştür. Antoninus Pius’un kızı Annia Galeria Faustina Minor ile evlenmiş ve 12 çocuğu olmuştur. Özellikle stoacı felsefeye ilgi duymuş ve tarihe “Filozof İmparator” olarak geçmiştir. Germen kavimlerine karşı düzenlenen bir sefer esnasında yazmaya başladığı “Kendime Düşünceler” (Ad se ipsum) isimli eseri, stoacı felsefe açısından büyük bir öneme sahiptir.21

İmparatorun başa geçmesinden itibaren Partlarla mücadele edilmiş, ancak Partlarla savaş kazanılmış olsa da ortaya çıkan salgın hastalık nedeniyle savaştakinden daha fazla can kaybı yaşanmıştır.

No. 18: Aureus, Roma. Öy.: İmparatorun büstü, sağa, M ANTONINVS AVG ARM PARTH MAX; Ay.: Victoria, ayakta, sağ elinde palmiye dalı, sol eli VIC PAR yazılı bir kalkan üzerinde, TR P XX IMP IIII COS III22.

M. Aurelius’un ARM(eniacus) PARTH(icus) MAX(imus) sanlarıyla darbedilmiş bir aureusu bu zaferlere atıf yapmaktadır. Victoria’nın palmiye ağacına taktığı kalkan üzerinde ise zafere ithafen VlC(toria) PAR(thica) yazılıdır.

No. 19 Bronz Madalyon23, Öy.: İmparatorun başı, sola, AVRELIVS CAESAR AVG P II FTRPII COS II; Ay.: Kentaurlar tarafından çekilen bir arabada Hercules, ayakta, sağ elinde sopası, sol elinde tropheum, TEMPORVM FELICITAS, “zamanın mutluluğu” lejandı okunmaktadır.

Beş iyi imparatorun sonuncusu olarak kabul edilen Marcus Aurelius seleflerinin aksine oğlu Commodus’u tahtın varisi seçmesi, Gibbon, gibi bazı tarihçiler tarafından imparatorluğun çöküşünün başlangıcı olarak kabul edilmektedir.

Kaynaklar ve Okuma Listesi24

Online Coins of the Roman Empire (OCRE) https://numismatics.org/ocre/

Coinarchives https://www.coinarchives.com/

ANS American Numismatic Society

Eutropius Breviarium Historiae Romanae=Roma Tarihinin Özeti, (çev. Ç. Menzilcioğlu), Kabalcı Yayınevi: 292, Humanitas Dizisi: 9, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007.

Atlan S., N. Baydur. 1984. Grek ve Roma Sikkeleri, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Bosch E. 1951. Eski Sikkeler Rehberi I. Bölüm: Yunan-Romen-Bizantin ve Avrupa Sikkeleri, İstanbul: MEB.

Akerman, J. Y. 1834. A Descriptive Catalogue of Rare and Unedited Roman Coins: from the Earliest Period of the Roman Coinage, to the Extinction of the Empire under Constantinus Paleologos. With numerous plates from the originals. By J. Y. Akerman, London: Effingman Wilson, Royal Exchange.

Beard, M. 2018. SPQR: Antik Roma Tarihi=SPQR: A History of Ancient Rome, çev. İ. Sağlamer, İstanbul: Pegasus Yayınları.

Elkins, N. T. 2018/2019. “Coinage Programs snd Panegyric in the Reign of Trajan,” Memoirs of the American Academy in Rome, Vol. 63/64 (2018/2019), 169-201.

Foss, C. 1990 Roman Historical Coins, London: Seaby.

Gibbon, E. 1987. Roma İmparatorluğu’nun Gerileyiş ve Çöküş Tarihi= The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, 1, çev. A. Baltacıgil, İstanbul: BFS Yayınları.

Mattingly, H., E. A. Sydenham, 1962. The Roman Imperial Coinage, Vol. II. Vespasian to Hadrian, London: Spink and Son Ltd.

Mattingly, H., E. A. Sydenham, 1962. The Roman Imperial Coinage, Vol. III. Antoninus Pius to Commodus, London: Spink and Son Ltd.

Mattingly, H., R. Carson. 1936. Coins of the Roman Empire in the British Museum, Vol. 3: Nerva to Hadrian. London: British Museum.

Morrisson, C. 2002. Antik Sikkeler Bilimi Nümismatik. Genel Bir Bakış, çev. Z. Çizmeli Öğün, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Shotter, D. 1979. “Gods, Emperors, and Coins,” Greece & Rome, 2nd. Ser. Vol. 26.1 (Apr., 1979), 48-57.

Sydenham, E. A. 1917. On Coins of the Roman Empire from Augustus to Gallienus, London W.: Spink & Son Ltd.

Woytek, B. 2012. “The Roman Imperial Coinage of Trajan”, The Numismatic Chronicle, Vol. 172, 347-362.

Vagi, D. L. 1999. Coinage and History of the Roman Empire. Sidney: Routledge.

[1] Hazırlayan: Dr. Remziye Boyraz Seyhan, Koç Üniversitesi, AKMED Kütüphanesi. E:posta: rboyraz@ku.edu.tr.

[2] Konu ile ilgili detaylı bilgi için bkz. J. G. A. Pocock, “Between Machiavelli and Hume: Gibbon as Civic Humanist and Philosophical Historian”, Daedalus, Summer, 1976, Vol. 105, No. 3, Edward Gibbon and the Decline and
Fall of the Roman Empire (Summer, 1976), s. 153-169, s. 156 ve öz. s. 158.

[3] MS 4. yüzyılda yaşamış olan Romalı tarihçi Eutropius, on kitaptan oluşan ve Historiae romanae breviarium’un yazarıdır.

[4] ANS, Nerva, 1905.57.330.

[5] https://www.britishmuseum.org/collection/object/C_1872-0709-511

[6] Akerman, pl. 7.1.

[7] Trainaus’un sikkeleri ilgili detaylı değerlendirme ve kaynakça için bkz. B. Woytek, “The Roman Imperial Coinage of Trajan”, The Numismatic Chronicle (1966-), 2012, Vol. 172 (2012), 347-362.

[8] ANS, 114 1954.237.402 (R.12050).

[9] https://www.britishmuseum.org/collection/object/C_R-12050

[10] ANS, 1958.214.9.

[11] RIC II 466; Classical Numismatic Group – Electronic Auction 523, Lot 425. https://www.coinarchives.com/a/lotviewer.php?LotID=2083663&AucID=4955&Lot=425&Val=109437e120751b8aadbda0c4494e2c07

[12] ANS 1954.256.15.

[13] ANS, 1956.184.36.

[14] ANS, 1951.117.12.

[15] http://numismatics.org/ocre/results?q=denomination_facet%3A%22Sestertius%22&start=1520; RIC II, Part 3 (second edition) 1949-1950.

[16] http://numismatics.org/ocre/results?q=EXERCITVS, BM 1872,0709.604.

[17] ANS, 1956.184.37.

[18] Akerman, plate 7.3.

[19] https://www.vcoins.com/en/stores/victors_imperial_ coins/208/product/antoninus_pius_tr_pot_cos_iiishewolf_and_twins_from_rome/1065072/Default.aspx

[20] R.13072: British Museum.
http://numismatics.org/ocre/results?q=authority_facet%3A%22Antoninus%20Pius%22&lang=tr&start=740.

[21] Kendime Düşünceler: Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisi, çev. Y. E. Ceren, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisi, 2018.

[22] https://www.jesusvico.com/es/lote/NAC-1841-1841/104-11-marcus-aurelius-augustus-aureus-av-726-g-m-antoninvs-avg-arm-parth-max-laureate-and-cuirassed-bust-r

[23] Akerman, s. 283, no. 19 pl. C.1.

[24] Roma numismatiği ile ilgili daha geniş kaynakçaya kütüphanelerimizden ve bu libguide’dan ulaşabilirsiniz: https://libguides.ku.edu.tr/numismatik22